بارش های اخیر هرگز جبران منابع آب از دست رفته را نمی‌کند

به گزارش فیروزنا «این که سیل نیست»! این را مرد سالخورده ای گفت که از روی پل باغ صفا جاری شدن رودخانه خشک را تماشا می کرد. او سیل در سال های 65 و 72 را به یاد می آورد. سیل هایی که پایه بسیاری از پل های بنا شده بر روی رودخانه خشک را شست و پل ها را با خود برد. این است که در چشم این مرد آنچه از بارشهای اخیر جاری شده، روان آب است و نه سیل. که اگر سیل هم بود، این بار و پس از 10 سال خشکسالیِ مدام، نعمت می بود و نه مصیبت. این است که شاید آنقدر با بارندگی فراوان در این 10 سال بیگانه شده ایم که دیگر برایمان جاری شدن این گونه روان آب، سیل می نماید. هرچند، این بارش ها هر چقدر هم به فراوان بوده ولی هنوز حتی کاهش بارش ها در مقایسه با پارسال را جبران نکرده است؛ چه رسد به اینکه بخواهد آبخوان ها و سفرههای آب زیرزمینی خالی شده را پر کند یا برای صدها هزار زمین کشاورزی که رمق حیات را از فارس گرفته اند، آب فراهم کند. تا اینجای کار و طبق گزارش اداره کل هواشناسی فارس، در زمستان امسال در نهایت 160 میلی متر باران می بارد که هرگز کاهش بارندگیهای پاییز امسال را جبران نخواهد كرد. البته به قدری هر قطره از بارش های امسال ارزشمند است که برای باریدن هر کدام باید بارها از خداوند سپاسگذاری کرد، چرا که دست کم با این وضع، فارس دیرتر تبدیل به بیابان می شود. اینک اما خبر خوب دیگری هم در راه است؛ اینکه با خروج سامانه بارشی هفته پیش، کاهش دما در فارس دوباره شروع می شود؛ آنچه تبخیر را کمتر کرده و همین هم تبدیل فارس به بیابان را کمی طولانی تر می کند. البته امسال دمای برخی نقاط استان تا 9 درجه زیر صفر هم رفت.

تازه ترین وضع سدهای فارس
از 50 سال پیش تا امروز، شیوه نگهداری منابع آب در کشور ما 180 درجه تغییر کرده است. نیاکانِ ما، از ترس تبخیر آب و ضمن آگاهی که به اهمیت منابع آب داشتند، این مایه حیات را زیرزمین و در کاریزها نگهداری می کردند. همان کاریزهایی که یک نویسنده غربی می گوید مساحت آنها از کره زمین تا کره ماه است. اما از زمانی که سدسازی شروع شد، آب را به شیوه ای نگهداری کردند که در کشورهای پرآب و کم تبخیر این کار را می کردند. نوعی گرته برداری که اکنون بسیاری از کارشناسان می گویند درست نبوده است. با این حال وضع در استانی چون فارس از نظر کاهش بارندگی به قدری شکننده است که باید چشم به ذخیره سدها دوخت بلکه در تابستان دشواری که در پیش است، کمتر تشنه بمانیم. این طور که حمید رضا دهقانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه ای فارس به گزارشگر «خبرجنوب» میگوید، بارش های اخیر به شکل قابل توجهی باعث افزایش ذخیره سدهای فارس شده اما هنوز 70 درصد ظرفیت های فارس خالی است. حتی در سد قیر و کارزین که شایعه شکستن آن دست به دست می شد، ذخیره آب به نصف هم نرسیده است. دهقانی می گوید: «در درودزن، بارندگی اصلا قابل توجه نبوده است. ورودی آن تا روز جمعه 33 مترمکعب در ثانیه بوده که با این وضع حجم سد به 302 میلیون مترمکعب رسیده است؛ در سد سلمان فارسی هم ورودی یک هزار و 600 مترمکعب بر ثانیه را داریم که با این بارش ها، حجم ذخیره سد به 443 میلیون مترمکعب رسیده است؛ این یعنی با بارش های اخیر 237 میلیون متر مکعب بر ذخیره این سد افزوده شده است».

سد قیر و کارزین یک میلیارد مترمکعب ظرفیت دارد و با این حساب ذخیره آن حتی به نصف هم نرسیده است. در این شرایط شایعه شکستن سد مطرح شد؛ به باور مدیرعامل شرکت آب منطقه ای فارس، چنانچه چنین اتفاقی رخ دهد، سراغ شهر قیر و کارزین را باید در خلیج پارس گرفت. او می گوید: «بیش از 30 تَن از نیروهای ما مدام در بدنه سد حضور دارند و لرزه ها را ثبت می کنند؛ 460 میلیون متر مکعب آب چیزی نیست که اگر سد آن بشکند، کسی متوجه نشود».

البته این شایعه دور از واقعیت هم نیست. کارشناسان می گویند شکستن برخی سدها در ایران غیرممکن نیست. از همه مهم تر اینکه به خاطر جنس خاک در ایران، اغلب آب ذخیره شده پشت سدها همراه با حجم بزرگی از گِل و لای است؛ چیزی که به باور دکتر آهنگ کوثر که برخی او را پدر علم آبخوانداری ایران مینامند، همین پدیده سدها ،ایران را مستعد بروز مشکل می کند؛ خطری که البته بیش از همه در ایران ، سد در دست ساخت تنگ سرخ را تهدید می کند. چه اینکه آن سد افزون بر جمع شدن گل و لای در پشت آن، در خطر زمین لرزه، جنس خاک مارن، قرار داشتن در بالادست شهر تقریبا 2 میلیون نفری شیراز و... هم آن را تهدید می کند. اما در بحث بارندگی، بزرگترین سد فارس، یعنی سد درودزن در بارندگیهای اخیر به قدر کافی آبگیری نشده است. این سد نزدیک به یک میلیارد متر مکعب گنجایش دارد ولی از بارش های اخیر تنها 2 میلیون مترمکعب به حجم مفید آن افزوده شده است. در روزهای اخیر، چاره ای نمانده بود جز اینکه از ظرفیت آب پایدار سد استفاده شود و با بارش های اخیر تقریبا 6 میلیون متر مکعب آب به سد افزوده شده که 4 میلیون مترمکعب به حجم آب پایدار افزوده شده و از این میزان تنها 2 میلیون متر مکعب آبدار است. این وضع البته زنگ خطر است. درودزن 30 درصد آب شرب شیراز را تامین می کند و در زیردست آن 120 هزار هکتار زمین زیرکشت است. روز اول که این سد ساخته شده بود، قرار بود تنها آب 40 هزار هکتار زمین کشاورزی را تامین کند. اکنون که این سد آب ندارد و مدیرعامل شرکت آب منطقهای فارس هم می گوید «به کشاورزان اعلام شده که امسال آبی از پشت سد برای آنها رها نمی شود»، این نگرانی وجود دارد که برخی کشاورزان دمار از روزگار آبهای زیرزمینی در بیاورند. بارش ها اخیر اما برخی از دیگر سدهای فارس را آبدار کرده است. دهقانی می گوید: «سد چشمه عاشق 15 میلیون مترمکعب آبگیری شده و سد تنگاب فیروزآباد هم، هم اکنون 33 میلیون مترمکعب آب دارد. البته گنجایش مجموع سدهای فارس 2 میلیارد و 800 میلیون مترمکعب است و اکنون تنها 30 درصد گنجایش آنها پر شده است».

از این بهتر نمی شد
از شروع بارندگی ها تاکنون خسارت هایی هم بار آمده است؛ برخی روستاها تخلیه شدند، یکی از پل های ورودی بزرگراه شیراز- جهرم فرو ریخت و رودخانه ها به ویژه رودخانه های خشک و چنار راهدار طغیان کردند. با همه این خسارت ها، برای فارس درگیر خشکسالی، از این بهتر نمی شد. پیش از این آهنگ کوثر، پدر علم آبخوان داری ایران به گزارشگر «خبرجنوب» گفته بود: «چرا نباید سیل بیاید؟ اتفاقا باید سیل بیاید تا آبخوان ها تغذیه شوند». اگرچه برداشت آب از منابع آب زیرزمینی در فارس به قدری زیاد بوده که دیگر هرگز حجم آب از دست رفته جبران نخواهد شد ولی دست کم در کوتاه مدت، این سیلها نعمت است و نعمت. با این حال در برخی استان های جنوبی کشور، وضع این گونه نبود؛ در خوزستان توفان ریزگردها امان از مردم برید و احمدرضا لاهیجان زاده، مدیرکل حفاظت محیط زیست این استان گفت که 90 درصد اعتبارات مصوبه دولت برای مقابله با ریزگردها پرداخت نشده است.

در بوشهر البته وضع به گونه دیگری بود. در این استان 2 نفر جان خود را بر اثر سیل از دست دادند. امروز اما سامانه بارشی از فارس بیرون می رود و دوباره باید دست به دعا برداشت تا سامانه بارشی دیگری از راه برسد؛ احتمالا سامانه بارشی بعدی 10 روز دیگر دوباره به فارس می آید. این طور که هواشناسی پیش بینی کرده، با بیرون رفتن این سامانه بارشی تازه ،کاهش دما شروع می شود؛ آن هم کاهش چشمگیر دما. که آن هم خوب است؛ به خوبی اینکه ایران هنوز یک کشور چهار فصل است.